ایران کدام “ماهواره‌های سنجش از دور” را ساخته است؟

به گزارش خبرنگار فضا و نجوم خبرگزاری تسنیم ـ علی‌اصغر اصولی ـ ماهواره‌های سنجش از دور به عنوان ابزارهای اصلی نظارت و بررسی سطح زمین از فضا، نقش حیاتی در بسیاری از حوزه‌ها از جمله مدیریت منابع طبیعی، نظارت بر محیط زیست، مدیریت بحران‌ها و امور امنیتی دارند. این ماهواره‌ها به جمع‌آوری داده‌های گوناگون در بازه‌های زمانی مشخص کمک می‌کنند و اطلاعات ارزشمندی را در اختیار دولت‌ها و پژوهشگران قرار می‌دهند. با وجود دشواری‌های فنی و هزینه‌های بالا، کشورهایی چون ایران نیز با تلاش‌های گسترده به توسعه این فناوری پرداخته‌اند. در این گزارش، ضمن بررسی ماهواره‌های سنجش از دور و کاربردهای گسترده آن‌ها، به دستاوردهای ایران در این حوزه می‌پردازیم.

1. مفهوم سنجش از دور و کاربردهای آن

سنجش از دور یا Remote Sensing به فرآیند جمع‌آوری اطلاعات از سطح زمین و بررسی آنها بدون تماس مستقیم اشاره دارد. ماهواره‌های سنجش از دور از امواج الکترومغناطیسی برای تصویربرداری و داده‌برداری استفاده می‌کنند که امکان دسترسی به اطلاعات جغرافیایی در مناطقی که دسترسی به آنها دشوار است را فراهم می‌کند. این داده‌ها در طیف‌های مختلف از جمله نور مرئی، مادون قرمز و امواج راداری جمع‌آوری می‌شوند و به شکل تصاویر و نقشه‌های دقیق پردازش می‌شوند.

چگونگی کارکرد سنجش از دور

سنجش از دور به‌طور کلی شامل دو نوع اصلی از حسگرها است: حسگرهای فعال و حسگرهای غیرفعال.

حسگرهای فعال شامل سیستم‌هایی مانند رادار هستند که امواج را به سطح مورد نظر ارسال و پس از بازتاب دریافت می‌کنند؛ این سیستم‌ها امکان تصویربرداری در هر زمان از شبانه‌روز و حتی در شرایط آب‌وهوایی نامساعد را دارند.

حسگرهای غیرفعال به حسگرهایی گفته می‌شود که نور یا امواج بازتابی از خورشید یا منابع طبیعی دیگر را دریافت و ثبت می‌کنند؛ این نوع حسگرها در تصویربرداری نور مرئی، مادون قرمز نزدیک و امواج مادون قرمز حرارتی کاربرد دارند.

کاربردهای سنجش از دور

سنجش از دور به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فردش، کاربردهای گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف دارد که در ادامه به برخی از مهم‌ترین این کاربردها اشاره می‌کنیم:

مدیریت منابع طبیعی و کشاورزی دقیق
از تصاویر ماهواره‌ای برای پایش پوشش گیاهی، سلامت خاک، آب و هوا و حتی تعیین مناطق قابل کشت استفاده می‌شود. داده‌های سنجش از دور به کشاورزان امکان می‌دهد تا با استفاده از تکنیک‌های کشاورزی دقیق، بهره‌وری را افزایش داده و نیازهای منابع آب و کود را بهتر مدیریت کنند. مثلاً، می‌توان از اطلاعات طیف‌نگاری برای ارزیابی وضعیت سلامت گیاهان و نیاز آنها به آب یا مواد غذایی بهره برد.

پایش تغییرات اقلیمی و محیطی
با استفاده از داده‌های سنجش از دور، می‌توان تغییرات اقلیمی را به دقت رصد کرد. این فناوری می‌تواند دمای سطح زمین، جریان‌های اقیانوسی، میزان برف و یخ، و انتشار گازهای گلخانه‌ای را پایش کند. این اطلاعات به دانشمندان کمک می‌کند که روند تغییرات آب‌وهوایی و اثرات آن را تحلیل کرده و پیش‌بینی کنند.

مطالعات شهری و مدیریت منابع آب
سنجش از دور به تحلیل تغییرات کاربری زمین در مناطق شهری کمک می‌کند. این اطلاعات می‌توانند برای شهرسازی پایدار و برنامه‌ریزی منابع، شامل شبکه‌های حمل‌ونقل، فضای سبز و مدیریت آب استفاده شوند. همچنین، این فناوری می‌تواند سطح آب‌های زیرزمینی و تغییرات منابع آبی را پایش کرده و در زمان بحران‌های کم‌آبی و خشکسالی، نقش مؤثری ایفا کند.

پایش بلایای طبیعی و مدیریت بحران
یکی از کاربردهای حیاتی سنجش از دور، پایش بلایای طبیعی و ارائه داده‌های ضروری برای مدیریت بحران است. این فناوری می‌تواند با تحلیل تصاویر ماهواره‌ای از مناطق آسیب‌دیده از زلزله، سیل، آتش‌سوزی یا طوفان، به مقامات کمک کند تا اقدامات فوری و برنامه‌ریزی بهتری داشته باشند. همچنین با مقایسه تصاویر قبل و بعد از حادثه، میزان خسارات و تغییرات را به دقت محاسبه می‌کنند.

پایش و حفاظت از اکوسیستم‌ها
داده‌های سنجش از دور برای ارزیابی وضعیت جنگل‌ها، مناطق بیابانی، تالاب‌ها و سایر اکوسیستم‌های حساس به کار می‌رود. این داده‌ها به شناسایی تخریب‌ها و تهدیدها، همچون جنگل‌زدایی، آلودگی محیط‌زیست و تنوع زیستی در خطر، کمک می‌کند. حفاظت از اکوسیستم‌ها به ویژه در راستای سیاست‌های زیست‌محیطی و پایش تعهدات کشورهای مختلف به پیمان‌های بین‌المللی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

استفاده در باستان‌شناسی و زمین‌شناسی
سنجش از دور در باستان‌شناسی برای کشف و نقشه‌برداری از سایت‌های باستانی کاربرد دارد. فناوری‌هایی نظیر لیدار و طیف‌نگاری حرارتی، به محققان امکان می‌دهند مکان‌هایی که در سطح زمین پنهان یا زیر سطح خاک مدفون شده‌اند را شناسایی کنند. همچنین در زمین‌شناسی، این فناوری برای شناسایی منابع معدنی، مطالعات زمین‌ساختی و بررسی تغییرات پوسته زمین به کار می‌رود.

استفاده‌های نظامی و امنیتی
سنجش از دور برای نظارت بر فعالیت‌های نظامی و جمع‌آوری اطلاعات استراتژیک نیز استفاده می‌شود. از تصاویر ماهواره‌ای برای شناسایی تغییرات در زیرساخت‌های نظامی و تحرکات نیروها بهره گرفته می‌شود. بسیاری از کشورها از این فناوری برای افزایش امنیت ملی و پایش مرزهای خود استفاده می‌کنند.

مزایای سنجش از دور
سنجش از دور به علت مزایایی چون دسترسی به مناطق صعب‌العبور، توانایی پایش مستمر، تحلیل داده‌های گسترده، و امکان تحلیل تغییرات در طول زمان، به ابزاری ارزشمند و قدرتمند تبدیل شده است. این فناوری به سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی نیز امکان می‌دهد تا به صورت مداوم و جهانی داده‌هایی را برای تصمیم‌گیری‌های زیست‌محیطی و اقتصادی ارائه دهند.

2. تاریخچه و روند توسعه ماهواره‌های سنجش از دور در جهان

نخستین گام‌ها در توسعه ماهواره‌های سنجش از دور با پرتاب ماهواره‌هایی همچون لندست (Landsat) توسط ناسا برداشته شد. لندست که نخستین ماهواره سنجش از دور جهان است، در سال 1972 به فضا پرتاب شد و داده‌های باکیفیتی از سطح زمین ارائه داد. این برنامه در طول دهه‌های گذشته به‌روزرسانی شده و همچنان نقش کلیدی در تحلیل داده‌های سنجش از دور دارد. در دهه‌های اخیر، کشورهایی مانند روسیه، چین، ژاپن و اتحادیه اروپا نیز با پرتاب ماهواره‌های مختلف و توسعه برنامه‌های سنجش از دور مانند سیستم کوپرنیک (Copernicus) وارد این عرصه شده‌اند.

آغاز سنجش از دور وپرتاب ماهواره‌های ابتدایی و تغییرات اساسی در فناوری

سنجش از دور به عنوان یک روش نوین برای مشاهده و جمع‌آوری داده‌های زمین از فضا، در اواسط قرن بیستم و به‌ویژه در جریان جنگ سرد توسعه یافت. رقابت بین ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی منجر به پیدایش فناوری‌های پیشرفته سنجش از دور شد. در سال 1957، پرتاب نخستین ماهواره، اسپوتنیک-1، توسط شوروی، نخستین گام مهم در راستای مشاهده زمین از فضا بود. هرچند اسپوتنیک صرفاً یک فرستنده رادیویی بود، اما به سرعت برنامه‌های تحقیقاتی به سمت توسعه ماهواره‌هایی با قابلیت‌های بیشتر سوق داده شدند.

پس از اسپوتنیک، اولین ماهواره واقعی سنجش از دور، «تایروس-1» (TIROS-1) توسط ناسا در سال 1960 پرتاب شد. این ماهواره برای پایش وضعیت آب‌و‌هوایی طراحی شده بود و نخستین تصاویر از ابرها و الگوهای آب‌وهوایی زمین را به زمین ارسال کرد. تایروس-1، گرچه عمر کوتاهی داشت، ولی به عنوان نقطه آغازین سنجش از دور هواشناسی محسوب می‌شود و نشان‌دهنده اهمیت داده‌های فضایی در پایش و پیش‌بینی وضعیت جوی و شرایط زمین بود.

پرتاب ماهواره‌های لندست و توسعه سنجش از دور در مقیاس جهانی

دهه 1970 را می‌توان به عنوان آغاز دوره‌ای جدید در سنجش از دور و ظهور کاربردهای گسترده آن در مدیریت منابع طبیعی و محیط زیست دانست. در این دهه، ناسا برنامه ماهواره‌ای لندست (Landsat) را در پیش گرفت که با پرتاب اولین ماهواره آن در سال 1972، سنجش از دور در مقیاس وسیع جهانی آغاز شد. ماهواره‌های لندست تصاویری با دقت بالا از سطح زمین ارائه دادند و به دانشمندان این امکان را دادند تا تغییرات محیطی، جنگل‌زدایی، توسعه شهری و استفاده از اراضی را با دقت بیشتری رصد کنند.

لندست با استفاده از سنسورهای چندطیفی، تصاویری در طول موج‌های مختلف از سطح زمین تهیه کرد. این داده‌ها به شدت مورد توجه محققان زمین‌شناسی، محیط‌زیست‌شناسی، و کشاورزی قرار گرفتند، زیرا امکان تحلیل دقیق تغییرات سطح زمین و رصد مستمر پوشش گیاهی و وضعیت خاک را فراهم می‌کردند. این پروژه هم‌اکنون یکی از طولانی‌ترین برنامه‌های تصویربرداری ماهواره‌ای است که اطلاعات ارزشمندی را از دهه 1970 تا به امروز در اختیار جامعه جهانی قرار داده است.

ظهور سنسورهای راداری و استفاده از امواج مایکروویو در سنجش از دور

با رشد دانش سنجش از دور، نیاز به تصاویری که در تمام شرایط آب‌و‌هوایی و شبانه‌روز قابل دستیابی باشند، احساس شد. در دهه 1980 و 1990، فناوری سنجش از دور با استفاده از امواج راداری توسعه یافت. ماهواره‌های سنجش از دور راداری با بهره‌گیری از امواج مایکروویو، امکان تصویربرداری از سطح زمین حتی در شرایط ابری و شبانه‌روز را فراهم کردند.

یکی از مهم‌ترین پروژه‌های راداری در این زمینه، برنامه ERS (سری ماهواره‌های سنجش از دور اروپا) بود که توسط آژانس فضایی اروپا (ESA) راه‌اندازی شد. ماهواره ERS-1 در سال 1991 به فضا پرتاب شد و با استفاده از فناوری رادار روزنه مصنوعی (SAR)، توانست تصاویر دقیقی از سطح زمین در شرایط مختلف جوی و نوری تهیه کند. این ماهواره به ویژه در زمینه بررسی نواحی قطبی و تغییرات دریاها و اقیانوس‌ها بسیار موثر بود و داده‌های ارزشمندی را برای پایش تغییرات اقلیمی و آب‌وهوا فراهم کرد.

برنامه‌های سنجش از دور در روسیه و چین

روسیه و چین به عنوان دو کشور پیشرو در فناوری فضایی، برنامه‌های سنجش از دور خود را در دهه‌های گذشته توسعه دادند. روسیه پس از فروپاشی شوروی، با استفاده از تجربیات برنامه‌های پیشین خود، ماهواره‌هایی نظیر «رسورس» (Resurs) را توسعه داد که برای تصویربرداری از سطح زمین و پایش محیطی طراحی شده بودند. چین نیز در همین زمان به شدت در حوزه سنجش از دور سرمایه‌گذاری کرد و پروژه‌های مختلفی را در زمینه تصویربرداری ماهواره‌ای راه‌اندازی کرد. در سال‌های اخیر، ماهواره‌های سنجش از دور چینی مانند «گائوفن» (Gaofen) و «ژیهوان» (Ziyuan) با قابلیت‌های تصویربرداری اپتیکال و راداری با دقت بالا به مدار پرتاب شدند و به عنوان بخشی از برنامه‌های چین برای توسعه فضا و فناوری سنجش از دور عمل کردند.

کوپرنیک؛ برنامه جامع اتحادیه اروپا برای سنجش از دور جهانی

در سال‌های اخیر، اتحادیه اروپا با برنامه کوپرنیک (Copernicus) یکی از بزرگ‌ترین و جامع‌ترین برنامه‌های سنجش از دور در سطح جهان را راه‌اندازی کرده است. این برنامه شامل مجموعه‌ای از ماهواره‌های «سنتینل» (Sentinel) است که از سنسورهای مختلف برای پایش زمین، اقیانوس‌ها و جو استفاده می‌کنند. سنتینل-1، با قابلیت راداری، در سال 2014 پرتاب شد و توانست اطلاعات دقیقی از تغییرات آب‌وهوا، شهرسازی و جنگل‌زدایی فراهم کند.

برنامه کوپرنیک با هدف دستیابی به داده‌های رایگان و عمومی برای کشورهای عضو اتحادیه اروپا و همچنین سایر کشورها ایجاد شده است. داده‌های حاصل از ماهواره‌های کوپرنیک به عنوان یکی از منابع مهم اطلاعاتی برای تحقیقات علمی، مدیریت بحران و توسعه پایدار استفاده می‌شوند و نقش مهمی در مقابله با تغییرات اقلیمی ایفا می‌کنند.

روند توسعه فناوری‌های جدید و آینده سنجش از دور

با پیشرفت فناوری، نسل جدیدی از ماهواره‌ها با دقت بالاتر، تصویربرداری با رزولوشن بالا و قابلیت‌های چند طیفی توسعه یافته‌اند. این ماهواره‌ها نه تنها می‌توانند تصاویر دقیق‌تری از سطح زمین تهیه کنند، بلکه می‌توانند در تحلیل داده‌های پیچیده‌ای مانند تغییرات کوچک در ارتفاع زمین، تغییرات پوشش گیاهی و میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای نیز مفید باشند. علاوه بر این، فناوری‌های هوش مصنوعی و یادگیری ماشین نیز در پردازش داده‌های سنجش از دور نقش مهمی ایفا می‌کنند و امکان تجزیه و تحلیل سریع‌تر و دقیق‌تر داده‌ها را فراهم می‌کنند.

تاریخچه سنجش از دور نشان می‌دهد که چگونه فناوری‌های فضایی از اولین گام‌های خود در اکتشافات ابتدایی به ابزارهای پیچیده‌ای برای پایش زمین و پشتیبانی از تصمیمات مهم جهانی تبدیل شده‌اند. این ماهواره‌ها که نقش کلیدی در علوم محیط‌زیست، کشاورزی، امنیت و مدیریت بحران ایفا می‌کنند، به مرور زمان با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، قابلیت‌های جدیدی به دست آورده‌اند که تاثیرات فراوانی در مطالعات و سیاست‌های جهانی داشته است. با توجه به سرمایه‌گذاری‌های گسترده در این حوزه و توسعه فناوری‌های جدید، آینده سنجش از دور نویدبخش پیشرفت‌های بیشتر در مسیر پایش زمین و حفظ محیط‌زیست جهانی است.

3. فناوری‌های مورد استفاده در ماهواره‌های سنجش از دور

ماهواره‌های سنجش از دور از سنسورهای مختلفی برای جمع‌آوری داده‌های سطح زمین استفاده می‌کنند که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به سنسورهای تصویربرداری اپتیکال، راداری و مادون قرمز اشاره کرد. سنسورهای اپتیکال تصاویری دقیق از سطح زمین با جزئیات رنگی فراهم می‌کنند، در حالی که سنسورهای راداری قابلیت تصویربرداری حتی در شرایط ابری و شب را نیز دارند. این قابلیت‌ها به طور ویژه در بررسی جنگل‌زدایی، کشاورزی، شهرسازی و نظارت بر آب‌وهوا اهمیت دارند.

در این بخش به مهم‌ترین فناوری‌های سنجش از دور، شامل سیستم‌های تصویربرداری اپتیکال، راداری، طیف‌نگارهای چند طیفی و فراطیفی، و فناوری‌های نوین پردازش داده‌ها اشاره می‌کنیم.

سنسورهای اپتیکال و تصویربرداری نوری

سنسورهای اپتیکال از اولین فناوری‌های مورد استفاده در سنجش از دور بوده‌اند که بر پایه طیف مرئی نور کار می‌کنند. این سنسورها تصاویر نوری را از زمین جمع‌آوری کرده و در طول موج‌های مختلف، اطلاعاتی درباره سطح زمین و پوشش گیاهی ارائه می‌دهند. سیستم‌های اپتیکال در ماهواره‌های ابتدایی مانند لندست به کار گرفته شدند و همچنان در بسیاری از ماهواره‌های سنجش از دور کاربرد دارند. این سنسورها به طور ویژه برای بررسی تغییرات پوشش گیاهی، خاک، آب‌ها و تغییرات محیطی مناسب هستند، اما وابسته به شرایط نوری و جوی هستند، به همین دلیل در شب یا شرایط ابری کارایی آنها کاهش می‌یابد.

سنسورهای راداری و فناوری‌های مایکروویو

سنسورهای راداری با بهره‌گیری از امواج مایکروویو می‌توانند در تمام شرایط آب‌و‌هوایی و شبانه‌روز به تصویربرداری از زمین بپردازند. این فناوری در دهه‌های 1980 و 1990 با پرتاب ماهواره‌هایی مانند ERS و Radarsat پیشرفت کرد. رادارهای روزنه مصنوعی (SAR) از جمله مهم‌ترین ابزارهای راداری هستند که به وسیله ارسال و دریافت امواج رادیویی می‌توانند تصاویر سه‌بعدی و با جزئیات دقیق از سطح زمین ارائه دهند. این فناوری برای پایش تغییرات سطح زمین، تحلیل الگوهای جریان آب و یخ‌ها، مدیریت بحران‌های طبیعی نظیر زلزله و طوفان و حتی مطالعات شهرسازی بسیار کاربردی است.

طیف‌نگاری چندطیفی و فراطیفی

با گذر از فناوری‌های اپتیکال و راداری، تکنولوژی طیف‌نگاری چندطیفی (Multispectral) و فراطیفی (Hyperspectral) به صحنه آمدند. طیف‌نگارهای چندطیفی در مقایسه با دوربین‌های معمولی، قادر به جمع‌آوری داده‌ها در چندین باند طیفی هستند و به تحلیل دقیق‌تری از سطح زمین منجر می‌شوند. این فناوری امکان مشاهده و تفکیک ویژگی‌های مختلف مواد را بر اساس واکنش‌های طیفی آنها در باندهای متعدد فراهم می‌کند و برای کشاورزی دقیق، ارزیابی کیفیت آب، معادن و شناسایی پوشش گیاهی بسیار مفید است. طیف‌نگارهای فراطیفی حتی از سنسورهای چندطیفی نیز دقیق‌تر هستند و داده‌هایی در صدها باند طیفی جمع‌آوری می‌کنند که به دانشمندان اجازه می‌دهد با جزئیات بیشتری تغییرات شیمیایی و فیزیکی سطح زمین را بررسی کنند.

فناوری‌های حرارتی و تصویربرداری مادون قرمز

سنسورهای مادون قرمز و حرارتی از دیگر فناوری‌های سنجش از دور هستند که با اندازه‌گیری تشعشعات مادون قرمز سطح زمین، اطلاعاتی در مورد دما و میزان حرارت ارائه می‌دهند. این سنسورها برای تشخیص تغییرات دمایی، نظارت بر جریان‌های اقیانوسی، پایش حریق جنگل‌ها، و ردیابی بلایای طبیعی مانند فوران آتشفشان‌ها و زلزله‌ها به کار می‌روند. به دلیل حساسیت این فناوری به تغییرات دما، در مطالعات تغییرات آب‌و‌هوا و گرمایش جهانی نیز بسیار مفید است.

فناوری‌های جدید پردازش داده و هوش مصنوعی

با افزایش حجم داده‌های سنجش از دور و رشد فناوری‌های هوش مصنوعی و یادگیری ماشین، امکان پردازش داده‌ها با سرعت و دقت بیشتری فراهم شده است. الگوریتم‌های یادگیری ماشین قادرند الگوهای پیچیده در داده‌های ماهواره‌ای را شناسایی کنند و تغییرات کوچک در محیط زیست را تشخیص دهند. این فناوری‌ها در شناسایی الگوهای آب و هوا، تشخیص تغییرات پوشش زمین، پایش آلودگی و حتی پیش‌بینی بحران‌های طبیعی کاربرد گسترده‌ای دارند. به عنوان مثال، از هوش مصنوعی برای ترکیب داده‌های مختلف از سنسورهای اپتیکال، راداری و طیف‌نگارها استفاده می‌شود که این امر تحلیل جامعی از تغییرات محیطی و تاثیرات انسانی ارائه می‌دهد.

استفاده از فناوری‌های لیدار (LiDAR)

لیدار، فناوری دیگری است که از پالس‌های لیزر برای اندازه‌گیری فاصله‌ها استفاده می‌کند و به تولید مدل‌های سه‌بعدی دقیق از سطح زمین کمک می‌کند. لیدار بیشتر برای شناسایی توپوگرافی دقیق زمین، مطالعه پوشش گیاهی و حتی تعیین میزان تغییرات در سطح دریاها و سطوح یخی به کار می‌رود. این فناوری، به ویژه در تحلیل‌های دقیق جغرافیایی، نقشه‌برداری از جنگل‌ها، و همچنین در برنامه‌های مدیریت منابع طبیعی بسیار مفید است.

ماهواره‌های کوچک و فناوری‌های نوین فشرده‌سازی داده‌ها

امروزه، استفاده از ماهواره‌های کوچک و ماهواره‌های گروهی (مثل کیوب‌ست‌ها) به دلیل هزینه‌های پایین‌تر و قابلیت‌های پیشرفته در حال گسترش است. ماهواره‌های کوچک با برخورداری از سنسورهای پیشرفته و فناوری‌های فشرده‌سازی داده‌ها می‌توانند اطلاعات مفیدی در ابعاد کوچک‌تر ارائه دهند. این ماهواره‌ها اغلب به صورت شبکه‌ای در مدار قرار می‌گیرند و به عنوان یک سیستم جمع‌آوری داده‌های جهانی به کار می‌روند، که می‌توانند داده‌ها را به صورت پیوسته و با هزینه کمتر ارائه دهند.

4. کاربردهای ماهواره‌های سنجش از دور

سنجش از دور کاربردهای گسترده‌ای دارد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:

از طریق نظارت بر منابع آبی، پوشش گیاهی و مدیریت جنگل‌ها، اطلاعات حیاتی برای حفظ و بهره‌برداری بهینه از منابع طبیعی فراهم می‌شود.

پایش دمای سطح زمین، تغییرات یخ‌های قطبی، و کیفیت هوا از دیگر کاربردهای مهم این فناوری در کنترل وضعیت محیط‌زیست جهانی است.

در شرایط بحرانی مانند زلزله، سیل یا آتش‌سوزی جنگل‌ها، ماهواره‌های سنجش از دور به سرعت داده‌های لازم برای برنامه‌ریزی و مدیریت بحران را فراهم می‌کنند.

ماهواره‌ها در شناسایی و پیگیری تحرکات مرزی و نظارت بر مناطق حساس نقشی کلیدی دارند.

5. دستاوردهای ایران در حوزه ماهواره‌های سنجش از دور

در سال‌های اخیر، ایران با وجود محدودیت‌های بین‌المللی و تحریم‌ها توانسته است در زمینه توسعه ماهواره‌های سنجش از دور به موفقیت‌هایی دست یابد. چند نمونه از مهم‌ترین ماهواره‌های سنجش از دور ایرانی عبارت‌اند از:

ماهواره خیام: یکی از جدیدترین ماهواره‌های ایرانی که قابلیت تصویربرداری با دقت بالا را دارد و به ایران این امکان را می‌دهد تا از داده‌های سنجش از دور برای مدیریت منابع طبیعی، کشاورزی و نظارت بر تغییرات محیطی بهره‌مند شود. ماهواره خیام دارای رزولوشن بالا و توانایی ارسال داده‌های مداوم است که در مدیریت بحران‌ها و نظارت بر محیط زیست بسیار موثر است.

ماهواره نوید: این ماهواره در سال 1390 به فضا پرتاب شد و یکی از اولین گام‌های ایران در زمینه سنجش از دور محسوب می‌شود. نوید با بهره‌گیری از فناوری‌های بومی، داده‌های مهمی از وضعیت آب و هوایی و پوشش گیاهی ایران فراهم می‌کند.

ماهواره ظفر: ماهواره ظفر که با همکاری سازمان فضایی ایران توسعه یافته، قابلیت‌های سنجش از دور در حوزه‌های کشاورزی و محیط زیست را داراست و می‌تواند در پایش بلایای طبیعی و وضعیت محیطی کشور نقشی موثر ایفا کند.

ماهواره سنجشی طلوع و سری ماهواره‌های پارس نیز از نوع ماهواره‌های سنجشی هستند.

ایران در دهه‌های اخیر تلاش‌های گسترده‌ای برای توسعه فناوری‌های فضایی و ماهواره‌های سنجش از دور داشته و دستاوردهای قابل‌توجهی را در این زمینه کسب کرده است. با وجود چالش‌های فنی، تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی، کشور توانسته با سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، تربیت نیروهای متخصص و ایجاد زیرساخت‌های علمی، به پیشرفت‌های مهمی در حوزه ماهواره‌های سنجش از دور دست یابد. در ادامه به برخی از مهم‌ترین دستاوردهای ایران در این حوزه می‌پردازیم.

ماهواره‌های سنجش از دور اولیه ایران

ایران از اوایل دهه 80 شمسی با هدف تقویت توانمندی‌های فضایی خود، به توسعه ماهواره‌های سنجش از دور و تحقیقاتی اقدام کرد. در این دوران، تمرکز بیشتر بر ساخت ماهواره‌های کوچک و دستیابی به دانش پایه‌ای طراحی و ساخت ماهواره بود. اولین ماهواره‌های ساخته شده عمدتاً تحقیقاتی و آموزشی بودند و با هدف بررسی عملکرد سیستم‌ها و تکنولوژی‌های پایه در فضا توسعه یافتند.

از نمونه‌های اولیه می‌توان به ماهواره‌های آموزشی “مصباح” و “سینا” اشاره کرد. این ماهواره‌ها گرچه ظرفیت‌های محدودی داشتند، اما برای انتقال داده‌های اولیه و آزمایش فناوری‌ها، به‌ویژه در زمینه کنترل ماهواره و برقراری ارتباط با ایستگاه‌های زمینی، به کار گرفته شدند.

ماهواره‌های ایرانی سنجش از دور و کاربردهای عملیاتی

با پیشرفت تدریجی در فناوری‌های فضایی، ایران توانست به طراحی و ساخت ماهواره‌های سنجش از دور با قابلیت‌های عملیاتی‌تر دست یابد. یکی از نخستین دستاوردهای مهم در این زمینه، ماهواره “نوید” بود که در سال 1390 به فضا پرتاب شد. ماهواره نوید به عنوان یکی از اولین ماهواره‌های سنجش از دور بومی ایران، با توانایی تصویربرداری از زمین، تجربه‌ای حیاتی برای مهندسان و پژوهشگران ایرانی فراهم کرد. با این پرتاب، ایران گام بزرگی به سوی بهره‌برداری از داده‌های سنجش از دور در کاربردهای محیط‌زیستی و مدیریت منابع برداشت.

پس از آن، ماهواره‌هایی چون “فجر” و “پیام” نیز طراحی و پرتاب شدند. پیام به عنوان یک ماهواره سنجش از دور، دارای قابلیت تصویربرداری از زمین با رزولوشن متوسط بود و در مدارهای پایین قرار گرفت. ماهواره پیام با هدف پایش زمین و بررسی تغییرات محیطی، نظارت بر منابع آب، و نقشه‌برداری از مناطق مختلف کشور به کار رفت.

ماهواره “خیام” و گام مهم در دقت تصویربرداری

ماهواره “خیام”، یکی از دستاوردهای مهم ایران در حوزه ماهواره‌های سنجش از دور، در سال 1401 با همکاری متخصصان ایرانی و با استفاده از برخی تکنولوژی‌های بین‌المللی به مدار زمین پرتاب شد. این ماهواره، با داشتن رزولوشن بالا و قابلیت تصویربرداری دقیق‌تر نسبت به ماهواره‌های پیشین، به ایران امکان می‌دهد که داده‌های با کیفیت‌تری از زمین جمع‌آوری کند. این تصاویر می‌توانند در مدیریت منابع آبی، برنامه‌ریزی کشاورزی، پایش جنگل‌ها، و نظارت بر تغییرات شهری و زیست‌محیطی مورد استفاده قرار گیرند.

ماهواره خیام برای اهدافی نظیر پایش محیط‌زیست، پایش فرونشست زمین، به‌روز‌رسانی نقشه‌های کشاورزی، و مدیریت بحران در زمان بروز بلایای طبیعی کاربرد دارد. این دستاورد، نه تنها ظرفیت علمی و فنی ایران را ارتقا بخشید، بلکه در سطح جهانی نیز به عنوان یک پیشرفت مهم شناخته شد.

توسعه زیرساخت‌ها و تربیت نیروی انسانی متخصص

ایران علاوه بر طراحی و ساخت ماهواره‌ها، به توسعه زیرساخت‌های پشتیبانی و تربیت نیروی انسانی متخصص در این زمینه نیز توجه ویژه‌ای داشته است. سازمان فضایی ایران و پژوهشگاه فضایی ایران نقش مهمی در ایجاد آزمایشگاه‌ها، ایستگاه‌های زمینی و آموزش نیروی کار تخصصی ایفا کرده‌اند. این زیرساخت‌ها، امکان کنترل و ارتباط با ماهواره‌ها را فراهم کرده و به توسعه مهندسی و پژوهش‌های فضایی کمک کرده‌اند.

یکی از مهم‌ترین برنامه‌ها در این زمینه، همکاری با دانشگاه‌های کشور در قالب پروژه‌های تحقیقاتی و تربیت نیروی متخصص است. این پروژه‌ها نه تنها امکان تبادل دانش بین متخصصان را فراهم می‌کنند، بلکه باعث تقویت زیرساخت‌های علمی و فناوری‌های مرتبط با سنجش از دور می‌شوند.

برنامه‌های آینده و توسعه ماهواره‌های سنجش از دور پیشرفته‌تر

ایران با برنامه‌ریزی برای پرتاب ماهواره‌های جدید و پیشرفته‌تر، همچنان در تلاش برای توسعه فناوری‌های سنجش از دور است. از برنامه‌های آینده ایران می‌توان به پروژه‌های توسعه ماهواره‌های سنجش از دور با رزولوشن بسیار بالا و طراحی ماهواره‌هایی با کاربردهای چندگانه اشاره کرد.

ماهواره “پارس 1” و “پارس 2” از جمله پروژه‌های در حال توسعه هستند که با قابلیت‌های تصویربرداری و جمع‌آوری داده‌های چند طیفی، می‌توانند در بهبود مدیریت منابع طبیعی، پایش محیط‌زیست و کمک به اقتصاد کشاورزی کشور نقش بسزایی ایفا کنند. این ماهواره‌ها با رزولوشن بالاتر و دقت تصویربرداری بیشتر، می‌توانند به ایران کمک کنند تا به‌صورت خودکفا در مدیریت منابع و پایش تغییرات محیطی و اقلیمی عمل کند.

6. چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌روی ایران

هرچند توسعه ماهواره‌های سنجش از دور در ایران با چالش‌های متعددی مواجه بوده است که برخی از مهم‌ترین آن‌ها شامل تحریم‌ها، محدودیت‌ها و … بوده است با این حال، این چالش‌ها سبب شده‌اند که کشور به سمت تولید داخلی فناوری‌ها و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان حرکت کند. گسترش همکاری و افزایش سرمایه‌گذاری‌ها در این حوزه، از جمله فرصت‌هایی است که می‌تواند مسیر توسعه سنجش از دور را در ایران هموار کند.

ایران در راستای گسترش توان فضایی خود، برنامه‌های آینده‌نگرانه‌ای را برای توسعه ماهواره‌های سنجش از دور و پرتاب آن‌ها به مدارهای بالاتر مدنظر قرار داده است. با ادامه توسعه فناوری و پشتیبانی دولت، انتظار می‌رود که ایران بتواند در سال‌های آتی به دستاوردهای جدیدی در این حوزه دست یابد و قابلیت‌های سنجش از دور خود را بهبود بخشد. این امر می‌تواند ایران را در میان کشورهایی با توانایی سنجش از دور پیشرفته قرار دهد و باعث ارتقای قدرت علمی و تکنولوژیکی کشور شود.

ماهواره‌های سنجش از دور در دنیای امروز از اهمیت بسیاری برخوردارند و نقشی حیاتی در توسعه، مدیریت بحران و حفاظت از محیط زیست ایفا می‌کنند. ایران نیز با تلاش‌های پیوسته در این عرصه، گام‌های مهمی برداشته و توانسته به فناوری سنجش از دور دست یابد. با توجه به پتانسیل‌های موجود، افزایش سرمایه‌گذاری‌ها و ارتقای همکاری‌های بین‌المللی، ایران می‌تواند به‌عنوان یکی از بازیگران مهم در حوزه سنجش از دور در سطح منطقه و جهان مطرح شود.

منبع خبر : خبرگزاری تسنیم